Een paar duizend stemmen. Niet eerder was het verschil tussen de twee grootste partijen zo klein na Tweede Kamerverkiezingen, als nu het geval is tussen D66 en de PVV.
Beide partijen staan op 26 zetels in de tweede voorlopige prognose van het ANP. Alleen in 1952 kenden de verkiezingen deze spanning: de KVP en PvdA kwamen toen allebei op dertig zetels uit, in een Kamer die toen nog honderd zetels telde. Uiteindelijk mocht PvdA-leider Drees de formatie aftrappen omdat zijn partij ruim 16.000 stemmen meer had gekregen.
In de huidige Kamer, die sinds 1956 150 zetels telt, kwam het nog niet eerder voor dat de grootste partijen op hetzelfde zetelaantal eindigden.
Politicoloog Roderik Rekker, verbonden aan de Radboud Universiteit, noemt het "historisch heel interessant" dat er nu een nek-aan-nekrace is tussen een radicaal-rechtse partij en een progressief-liberale partij.
Volgens hem is in wel meer Europese landen deze trend zichtbaar. "In de afgelopen dertig jaar zie je dat de politiek aan het veranderen is van een politiek van economische scheidslijnen naar een soort culturele scheidslijn, die vooral over immigratie gaat", legt Rekker uit. "Dan zijn vooral PVV en D66 elkaars tegenpolen."
Liveblog
Volg het laatste nieuws over de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen in ons liveblog.
Het minieme verschil legt ook meer dan ooit het vergrootglas op het tellen van stemmen. Dat is een enorme operatie: er waren voor deze verkiezingen 10.090 stembureaus aangemeld bij de Kiesraad, iets meer dan bij de vorige Kamerverkiezingen in 2023. Zo'n 50.000 tot 70.000 vrijwilligers hielpen op de stembureaus en bij de centrale tellingen mee.
Van de 342 Nederlandse gemeenten zijn er 135, vooral kleinere, gemeenten die decentraal tellen op en na de avond van de verkiezingen. Zij tellen per lijst en per kandidaat. En er zijn 207 gemeenten die een centraal telbureau hebben: in Den Haag is dat bijvoorbeeld in het World Forum. Op de stembureaus wordt per lijst - dus per partij - geteld, en op het centrale telbureau vervolgens ook per kandidaat.
De Kiesraad heeft een controleprotocol ingesteld voor eventuele hertellingen. Als er meer dan 2 procent, of vijftien formulieren, verschil zit tussen het aantal stempassen/volmachten en het aantal stembiljetten op een stembureau, dan moet er opnieuw worden geteld. Hertellingen kunnen met de huidige, kleine verschillen gevolgen hebben voor de uitslag.
De komende week heeft de Kiesraad de tijd om hertellingen te doen ter controle, zegt een woordvoerder. Na die week draagt de Kiesraad de uitslagen over aan een commissie waarin leden van de oude Tweede Kamer zitten, de zogeheten Commissie voor het Onderzoek van de Geloofsbrieven. "Als die commissie twijfels heeft of een verschil ziet dat nog moet worden uitgezocht, dan kunnen ze een hertelling verzoeken."
Bij de vorige verkiezingen gebeurde dat bij een aantal stembureaus in Tilburg, zegt de woordvoerder. Een hertelling van alle stemmen in het land ligt niet voor de hand, aldus de Kiesraad. "In theorie kan het, maar het is nog nooit gebeurd." Er waren de laatste keer ongeveer 8000 verschillen op 10 miljoen stemmen.
De stemmen van de kiezers buiten Nederland worden dinsdag officieel bekendgemaakt, want tot maandag kan er nog post binnenkomen. Die kiezers zijn samen goed voor iets meer dan één zetel, zo'n 90.000 stemmen.
Restzetels
Op 7 november maakt de Kiesraad de definitieve uitslag bekend in een zitting. Daar worden ook de restzetels en de voorkeursstemmen bekendgemaakt. Het kan daardoor nog ruim een week duren voordat duidelijk is wie daadwerkelijk de grootste partij is.
Op de zitting worden ook de restzetels bekendgemaakt. Bij de vorige verkiezingen waren dat er tien, dus die kunnen van doorslaggevende betekenis zijn. Restzetels gaan in de regel vaak naar de grootste partijen. Ze worden verdeeld op basis van een complexe berekening, volgens "het systeem van de grootste gemiddelden".
Formatieproces
De partij die uiteindelijk met de meeste stemmen eindigt, bepaalt de eerste fase van de kabinetsformatie. PVV-leider Wilders nam daar vanochtend vroeg op X alvast een voorschot op. Hij wil het voortouw in de formatie als hij de grootste is. "Zolang daar geen 100 procent helderheid over is kan er geen verkenner van D66 aan de slag", aldus Wilders. "We zullen alles doen om dit te voorkomen."
Daarmee zet Wilders alvast de toon in de formatie die nog moet beginnen, en blijkt ook meteen wat de gevolgen zijn van het minieme verschil tussen D66 en PVV.
Moeizame formatie dreigt
De formatie is namelijk een proces dat grotendeels is gebaseerd op ongeschreven staatsrecht en gewoontes, zo staat op de site van de vorige formatie. In dat proces - waarin sinds 2012 niet langer de koning, maar de Kamer het initiatief heeft - wordt na de verkiezingen als eerste een verkenner aangesteld door de grootste partij, die de taak krijgt om via gesprekken met fracties in kaart te brengen welke coalitiemogelijkheden er zijn die op draagvlak kunnen rekenen.
Als de PVV de grootste partij blijkt te zijn, ontstaat daar direct een ingewikkelde situatie omdat tal van partijen al in de verkiezingscampagne samenwerken met Wilders hebben uitgesloten. Maar het kan daardoor ook juist snel gaan als de weg naar een kabinet-Wilders doodloopt.
De vraag is of D66 het dan meteen overneemt. Jan Paternotte, de nummer twee van D66, wilde vanochtend nog niet te veel vooruitlopen op de formatie. Hij verwijst naar het gesprek dat Kamervoorzitter Bosma eerst met alle fractievoorzitters wil voeren. "Dus die zullen dan met z'n vijftienen bij elkaar zitten, en daar moet al dan niet een besluit over een verkenner uit gaan komen."
Ook als het initiatief bij D66 komt te liggen, blijft het ingewikkeld om tot een meerderheidscoalitie te komen. De VVD heeft bijvoorbeeld heel uitdrukkelijk GroenLinks-PvdA uitgesloten.
Rekker: "Dus ik vrees voor een herhaling van de formatie van 2021. Toen had D66 ook een grote sprong gemaakt en hadden D66, VVD en CDA net geen 75 zetels. Er moest dus een vierde partij bij, en dat heeft een jaar geduurd." Een kabinet voor kerst op het bordes, zoals veel politici hoopten, zit er dus waarschijnlijk niet in.
