Oud-VVD-leider Frits Bolkestein, die maandag op 91-jarige leeftijd overleed, leek op het eerste gezicht geen man die in het televisietijdperk een succesvol politicus zou kunnen zijn. Hij was een afstandelijke en erudiete eenling met een deftige tongval, die strikt rationeel redeneerde. Hij maakte geen warme of toegankelijke indruk, 'ongenaakbaar' was eerder het woord dat bij hem paste.
Bolkestein zag zichzelf niet als een intellectueel maar als een "Amsterdamse koopman". Dat was een wat merkwaardig zelfbeeld, want zelfstandig ondernemer was hij nooit geweest en hij leek eerder een studeerkamergeleerde. Hij was erudiet, poseerde bij voorkeur voor een van zijn goedgevulde boekenkasten en schreef zelf ook boeken, waaronder een Engelstalig toneelstuk over Floris V en een boek over de volgens hem schadelijke invloed van intellectuelen in de politiek.
Toch won de VVD in de jaren 90 onder zijn leiding alle verkiezingen en haalde hij meer zetels dan zijn volksere en vlottere voorgangers Wiegel en Nijpels. Dat succes had alles te maken met de wijze waarop hij de discussie aanging over immigratie en integratie in de multiculturele samenleving.
Barlaeus
Bolkestein groeide op in Amsterdam-Zuid, in een familie van leraren, rechters en geleerden. Zijn grootvader was minister van Onderwijs, zijn vader president van het Amsterdamse gerechtshof.
In de jaren 1945-1951 zat hij op het Barlaeus Gymnasium, waar hij afgaande op zijn cijfers een van de beste leerlingen ooit was. Hij noemde die periode achteraf zijn gouden tijd. Vooral de klassieke talen boeiden hem. Hij had daardoor nauwkeurig leren lezen en had daarna niets fundamenteels meer bijgeleerd, zei hij.
Zijn leraar klassieke talen Meerwaldt beschouwde hij als zijn grootste leermeester; diens portret had hij zijn leven lang op zijn studeerkamer staan.
Shakespeare in het Swahili
Hij deed, niet ongebruikelijk in die tijd, acht jaar over zijn studies, eerst wiskunde, daarna filosofie. Erna trad hij in dienst van Shell, waarvoor hij meer dan tien jaar in Afrika, Midden-Amerika en Indonesië werkte.
Het werk vond hij vaak onder zijn niveau - om zichzelf uit te dagen leerde hij Shakespeare lezen in het Swahili, las hij Plato en andere auteurs in het oud-Grieks en voltooide hij ook nog een rechtenstudie.
Uiteindelijk wilde hij een hogere levensvervulling dan die van 'olieverkoper'. In 1976, als 43-jarige, gaf hij zijn leven een andere wending: hij werd politicus.
Bekijk hier een terugblik op zijn carrière:
Scherpe tong
Een politicus met een missie, want hij wilde zijn stem verheffen tegen de volgens hem heilloze ideeën van de jaren 60 die tijdens zijn afwezigheid in Nederland de overhand hadden gekregen. De personificatie daarvan was, in zijn ogen, PvdA-premier Den Uyl.
In 1978 kwam Bolkestein voor de VVD in de Tweede Kamer, waar hij een eenling was, die werd gewaardeerd om zijn kennis en kundigheid en werd gevreesd om zijn scherpe tong.
In 1982 werd hij staatssecretaris voor Buitenlandse Handel en in 1988 minister van Defensie. Vooral dat ministerschap leek hem te vervelen. Daarom schreef hij daarnaast toneelrecensies en essays en voerde hij een openbaar debat met de wereldberoemde Amerikaanse linguïst en linkse intellectueel Noam Chomsky.
Karakterachterstand
Bolkestein maakte in 1986 eigenhandig een einde aan het VVD-leiderschap van Ed Nijpels door in een veertig minuten durend betoog in de fractie te concluderen dat de VVD onder Nijpels "een karakterachterstand" had opgelopen. Hij had besloten de aanval te openen omdat er grote onvrede over Nijpels heerste, maar niemand de moed had het tegen de hoofdpersoon zelf te zeggen.
Hij maakte zo de weg vrij voor Joris Voorhoeve, die zelf in 1990 vertrok. De VVD-fractie koos toen Bolkestein als nieuwe voorzitter, bij gebrek aan alternatief.
Islam
Hij begon stroef en werd gezien als een passant, tot hij in september 1991 in een stuk in de Volkskrant de gebrekkige integratie van veel moslims aan de orde stelde en de islam neerzette als een middeleeuwse manier van denken en leven. Hij maakte zich daar al jaren zorgen over, maar trok ook aan de bel om zijn leiderschap een boost te geven.
Hij schreef dat de Europese beschaving was gebaseerd op de waarden van de Verlichting. Het liberalisme claimde universele geldigheid van de scheiding van kerk en staat, vrijheid van meningsuiting, verdraagzaamheid en de gelijkwaardigheid van man en vrouw.
In de wereld van de islam golden deze waarden volgens hem niet, maar relativering ervan kon niet geaccepteerd worden.
Onderbuik
Bolkesteins betoog leidde tot felle reacties. Tegenstanders verweten hem in te spelen op onderbuikgevoelens. Over de islam liet hij zich daarna voorzichtiger uit, maar de kern van zijn betoog bleef overeind. Hij hamerde erop dat de integratie van minderheden "met lef" moest worden aangepakt en dat de immigratie desnoods met "onsympathieke maatregelen" moest worden beperkt.
Hij maakte zich oprecht zorgen over het ontstaan van getto's vol kansarme mensen in de grote steden, maar was zich er ook van bewust dat zijn betoog goed viel bij de kiezers. In 1994 werd hij beloond met een van de beste verkiezingsuitslagen voor de VVD tot dan toe: 31 zetels.
Paars
Al jaren vond hij dat de VVD zou moeten regeren met de PvdA, die onder Wim Kok in zijn ogen op de goede weg was. Samen zouden ze een eind kunnen maken aan de dominantie van de christendemocraten, die, zo zei hij, in Nederland al langer de macht hadden dan de communisten in de Sovjet-Unie.
In 1994 vormden Bolkestein, Kok en D66-leider Hans van Mierlo het eerste paarse kabinet. Bolkestein bleef Kamerlid, omdat hij bang was dat de VVD anders als kleinere regeringspartij zou verbleken. Als fractieleider hield hij het liberale profiel scherp. Dat bleek een goede inschatting. In 1998 won hij nog eens zeven zetels. Voor Bolkestein was dat het moment om op te stappen - de politiek verveelde hem al langer; vooral van "de zeikerds" van de media had hij meer dan genoeg.
Voor de VVD pakte zijn vertrek slecht uit. Bij de volgende verkiezingen kaapte Pim Fortuyn het thema van de immigratie en viel de VVD ver terug. Nog twee jaar later richtte Geert Wilders, leerling van Bolkestein en oud-fractiemedewerker en Kamerlid van de VVD, de PVV op.
'Liberale fundamentalist'
Bolkestein werd na zijn vertrek uit de Nederlandse politiek lid van de Europese Commissie. Dat was een verrassing, want hij stond bekend als een euroscepticus. Toch is het beter hem een europragmaticus te noemen: hij wilde wel 'méér Europa' waar hij dat nuttig achtte. Dat gold met name de liberalisering van de interne markt.
Als commissaris stelde Bolkestein zich op als 'een liberale fundamentalist', die streefde naar één Europese markt met optimale concurrentie. Bekend werd zijn dienstenrichtlijn, die ervoor moest zorgen dat Oost-Europeanen makkelijk in West-Europa konden werken.
Vooral in Frankrijk ontstond veel verzet tegen 'de Poolse loodgieter' die in een race to the bottom zijn Franse concurrent zou wegconcurreren. Dit verzet had succes: de 'Bolkestein-richtlijn' werd na zijn vertrek afgezwakt.
Tegendraads
Als politicus-in-ruste bleef Bolkestein luid en duidelijk zijn mening verkondigen. Hij had vaak tegendraadse standpunten die niet goed vielen in de VVD. Zo pleitte hij voor liberalisering van alle drugs en voor het recht op vrije beschikking over het eigen leven bij een voltooid leven.
Hij verraste velen toen hij zich in 2010 op het Leidseplein aansloot bij de betogers tegen de bezuinigingen op de kunsten van Ruttes eerste kabinet. Maar hij liet bij die gelegenheid ook niet na de progressieve betogers tegen de schenen te schoppen. Het geld voor de kunsten kon volgens hem namelijk worden verdiend door te bezuinigen op ontwikkelingshulp, zei hij met een grijns.
De laatste jaren had hij een broze gezondheid, hij leed onder meer aan de verlammingsziekte polyneuropathie. Na een darmoperatie was hij zo verzwakt dat hij begin 2022 met zijn vrouw naar een verzorgingshuis verhuisde, waar hij gisteren overleed.
